เกษตรกับการเปลี่ยนแปลง สภาพภูมิอากาศ: ความท้าทายและโอกาสในการสร้างความยั่งยืนของภาคเกษตรไทย

วิกฤตการณ์ที่ส่งผลกระทบต่อห่วงโซ่อาหารและการดำรงชีวิตของเกษตรกร

การเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศได้เริ่มส่งผลกระทบต่อภาคเกษตรกรรมในประเทศไทยอย่างชัดเจน และมีแนวโน้มที่จะทวีความรุนแรงขึ้นในอนาคต ผลกระทบที่สำคัญ ได้แก่:

• 1.1 การเปลี่ยนแปลงของอุณหภูมิและรูปแบบน้ำฝน:
  • เนื้อหา: อุณหภูมิเฉลี่ยที่สูงขึ้นส่งผลกระทบต่อการเจริญเติบโต พัฒนาการ และผลผลิตของพืชและสัตว์ หลายชนิดอาจไม่สามารถปรับตัวได้และให้ผลผลิตลดลง นอกจากนี้ รูปแบบของฝนที่เปลี่ยนแปลงไป ไม่แน่นอน ปริมาณฝนที่ตกหนักในบางพื้นที่จนเกิดน้ำท่วม และการขาดแคลนน้ำในบางฤดูกาล ทำให้การวางแผนการเพาะปลูกและการจัดการน้ำเป็นไปได้ยากลำบาก
  • ตัวอย่าง: ข้าวอาจให้ผลผลิตลดลงเมื่ออุณหภูมิสูงเกินไปในช่วงออกรวง ผลไม้บางชนิดอาจต้องการช่วงอากาศเย็นเพื่อกระตุ้นการออกดอก การเปลี่ยนแปลงของฤดูฝนทำให้เกษตรกรไม่สามารถคาดการณ์ช่วงเวลาที่เหมาะสมในการเพาะปลูกได้
• 1.2 การเกิดภัยพิบัติทางธรรมชาติที่รุนแรงและบ่อยครั้งขึ้น:
  • เนื้อหา: การเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศเป็นปัจจัยสำคัญที่ทำให้เกิดภัยพิบัติทางธรรมชาติ เช่น พายุที่รุนแรงขึ้น ภัยแล้งที่ยาวนานและแผ่ขยายวงกว้าง น้ำท่วมฉับพลัน และดินถล่ม ซึ่งสร้างความเสียหายอย่างมหาศาลต่อผลผลิตทางการเกษตร โครงสร้างพื้นฐานทางการเกษตร และทรัพย์สินของเกษตรกร
  • ตัวอย่าง: พายุโซนร้อนที่เคลื่อนเข้าสู่ประเทศไทยสร้างความเสียหายให้กับพืชผลและปศุสัตว์ในหลายพื้นที่ ภัยแล้งทำให้แหล่งน้ำทางการเกษตรแห้งขอด ส่งผลให้ไม่สามารถเพาะปลูกได้
• 1.3 การระบาดของศัตรูพืชและโรคพืชที่เปลี่ยนแปลงไป:
  • เนื้อหา: สภาพอากาศที่เปลี่ยนแปลงไปอาจเอื้อต่อการแพร่ระบาดของศัตรูพืชและโรคพืชบางชนิด ทำให้เกิดความเสียหายต่อผลผลิตในวงกว้าง นอกจากนี้ การเปลี่ยนแปลงของสภาพแวดล้อมอาจส่งผลกระทบต่อศัตรูธรรมชาติ ทำให้ประสิทธิภาพในการควบคุมศัตรูพืชลดลง
  • ตัวอย่าง: อุณหภูมิที่สูงขึ้นอาจทำให้แมลงบางชนิดมีวงจรชีวิตที่สั้นลงและเพิ่มจำนวนประชากรได้อย่างรวดเร็ว ความชื้นที่เปลี่ยนแปลงไปอาจส่งผลต่อการเกิดและแพร่กระจายของเชื้อราสาเหตุโรคพืช
• 1.4 การเปลี่ยนแปลงของระดับน้ำทะเลและการรุกของน้ำเค็ม:
  • เนื้อหา: สำหรับพื้นที่เกษตรกรรมที่อยู่ใกล้ชายฝั่ง การเพิ่มขึ้นของระดับน้ำทะเลและการรุกของน้ำเค็มเป็นภัยคุกคามที่สำคัญต่อคุณภาพของดินและแหล่งน้ำจืด ทำให้ดินเค็ม ไม่เหมาะสมสำหรับการเพาะปลูกพืชหลายชนิด และส่งผลกระทบต่อการผลิตน้ำจืดเพื่อการเกษตร
  • ตัวอย่าง: พื้นที่นาเกลืออาจขยายตัวมากขึ้นในขณะที่พื้นที่ปลูกข้าวได้รับความเสียหายจากการรุกของน้ำเค็ม พืชสวนชายฝั่งบางชนิดอาจไม่สามารถเจริญเติบโตได้ในดินที่มีความเค็มสูงขึ้น
• 1.5 ผลกระทบต่อปศุสัตว์และการประมง:
  • เนื้อหา: อุณหภูมิที่สูงขึ้นอาจส่งผลเสียต่อสุขภาพและการให้ผลผลิตของปศุสัตว์ นอกจากนี้ การเปลี่ยนแปลงของสภาพแวดล้อมทางน้ำ เช่น อุณหภูมิที่สูงขึ้น ความเป็นกรดที่เพิ่มขึ้น และปริมาณออกซิเจนที่ลดลง ส่งผลกระทบต่อการเจริญเติบโตและปริมาณของสัตว์น้ำ
  • ตัวอย่าง: สัตว์ปีกอาจเกิดภาวะเครียดจากความร้อนและให้ผลผลิตไข่ลดลง ปะการังซึ่งเป็นแหล่งอนุบาลสัตว์น้ำอาจถูกทำลายจากอุณหภูมิที่สูงขึ้น
• 1.6 ผลกระทบต่อความหลากหลายทางชีวภาพทางการเกษตร:
  • เนื้อหา: การเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศอาจเป็นภัยคุกคามต่อความหลากหลายทางพันธุกรรมของพืชและสัตว์ทางการเกษตร บางสายพันธุ์ท้องถิ่นที่ไม่สามารถปรับตัวได้อาจสูญหายไป ซึ่งจะส่งผลกระทบต่อความสามารถในการปรับตัวของภาคเกษตรในระยะยาว
  • ตัวอย่าง: พืชพันธุ์พื้นเมืองที่ทนทานต่อสภาพแวดล้อมเฉพาะถิ่นอาจไม่สามารถอยู่รอดได้ภายใต้สภาพอากาศที่เปลี่ยนแปลงไป

เกษตรกรรม: ทั้งผู้ได้รับผลกระทบและผู้มีส่วนร่วมในการสร้างปัญหา

ในขณะที่ภาคเกษตรกรรมได้รับผลกระทบอย่างมากจากการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ กิจกรรมทางการเกษตรบางประเภทยังมีส่วนในการปล่อยก๊าซเรือนกระจกสู่ชั้นบรรยากาศ ซึ่งเป็นสาเหตุหลักของการเกิดภาวะโลกร้อน ได้แก่:

• 2.1 การปล่อยก๊าซมีเทน (Methane – CH₄) จากการทำนาและการเลี้ยงสัตว์:
  • เนื้อหา: การทำนาแบบขังน้ำเป็นเวลานานในสภาพที่ขาดออกซิเจน ทำให้เกิดกระบวนการหมักในดินและปล่อยก๊าซมีเทน ซึ่งเป็นก๊าซเรือนกระจกที่มีศักยภาพในการทำให้เกิดภาวะโลกร้อนสูงกว่าคาร์บอนไดออกไซด์หลายเท่า นอกจากนี้ การเลี้ยงสัตว์เคี้ยวเอื้อง เช่น วัว ควาย แกะ จะมีการปล่อยก๊าซมีเทนออกมาจากการย่อยอาหารในกระเพาะ
  • ตัวอย่าง: พื้นที่นาข้าวขนาดใหญ่ในประเทศไทยมีส่วนสำคัญในการปล่อยก๊าซมีเทน การเพิ่มจำนวนปศุสัตว์เพื่อตอบสนองความต้องการบริโภคเนื้อสัตว์ที่เพิ่มขึ้นก็ส่งผลให้การปล่อยก๊าซมีเทนสูงขึ้นตามไปด้วย
• 2.2 การปล่อยก๊าซไนตรัสออกไซด์ (Nitrous Oxide – N₂O) จากการใช้ปุ๋ยไนโตรเจน:
  • เนื้อหา: การใช้ปุ๋ยเคมีที่มีไนโตรเจนในปริมาณมากและไม่เหมาะสม ทำให้เกิดกระบวนการไนตริฟิเคชันและดีไนตริฟิเคชันในดิน ซึ่งจะปล่อยก๊าซไนตรัสออกไซด์ออกมา ก๊าซนี้มีศักยภาพในการทำให้เกิดภาวะโลกร้อนสูงกว่าคาร์บอนไดออกไซด์มาก และยังทำลายชั้นบรรยากาศโอโซนอีกด้วย
  • ตัวอย่าง: การใส่ปุ๋ยยูเรียหรือปุ๋ยเคมีสูตรต่างๆ ในปริมาณมากเกินความจำเป็นของพืช ทำให้เกิดการสูญเสียไนโตรเจนไปในรูปของก๊าซไนตรัสออกไซด์
• 2.3 การปล่อยก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์ (Carbon Dioxide – CO₂) จากการเปลี่ยนแปลงการใช้ประโยชน์ที่ดินและการเผาในพื้นที่เกษตร:
  • เนื้อหา: การบุกรุกพื้นที่ป่าเพื่อขยายพื้นที่เกษตร การเผาเศษวัสดุทางการเกษตร เช่น ตอซังข้าว ใบอ้อย หรือการเผาป่าเพื่อเตรียมพื้นที่เพาะปลูก เป็นสาเหตุสำคัญของการปล่อยก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์ที่สะสมอยู่ในมวลชีวภาพและในดินสู่ชั้นบรรยากาศ นอกจากนี้ การใช้เครื่องจักรกลทางการเกษตรที่ใช้น้ำมันเชื้อเพลิงก็มีการปล่อยก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์เช่นกัน
  • ตัวอย่าง: การเผาไร่อ้อยก่อนการเก็บเกี่ยว การเผาตอซังข้าวหลังการเก็บเกี่ยว หรือการเปลี่ยนพื้นที่ป่าไม้เป็นพื้นที่เกษตรกรรม
• 2.4 การปล่อยก๊าซเรือนกระจกจากการจัดการมูลสัตว์:
  • เนื้อหา: การจัดการมูลสัตว์ที่ไม่เหมาะสม เช่น การปล่อยทิ้งไว้ในบ่อเปิด อาจทำให้เกิดการปล่อยก๊าซมีเทนและไนตรัสออกไซด์สู่บรรยากาศ
  • ตัวอย่าง: บ่อบำบัดน้ำเสียจากฟาร์มปศุสัตว์ขนาดใหญ่อาจเป็นแหล่งปล่อยก๊าซมีเทน

จากวิกฤตสู่โอกาส: สร้างระบบเกษตรที่ resilient และเป็นมิตรต่อสิ่งแวดล้อม เกษตรกับการเปลี่ยนแปลง

เพื่อรับมือกับความท้าทายจากการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศและลดผลกระทบที่ภาคเกษตรกรรมก่อให้เกิดต่อสิ่งแวดล้อม ประเทศไทยจำเป็นต้องมีแนวทางที่บูรณาการและครอบคลุม โดยเน้นทั้งการปรับตัว (Adaptation) เพื่อลดความเปราะบางต่อผลกระทบที่เกิดขึ้น และการลดการปล่อยก๊าซเรือนกระจก (Mitigation) จากกิจกรรมทางการเกษตร แนวทางที่สำคัญ ได้แก่:

• 3.1 การส่งเสริมการเกษตรแบบยั่งยืน (Sustainable Agriculture):
  • เนื้อหา: การทำเกษตรที่ให้ความสำคัญกับการรักษาสมดุลของระบบนิเวศ การใช้ทรัพยากรอย่างมีประสิทธิภาพ การลดการใช้สารเคมีสังเคราะห์ และการเพิ่มความหลากหลายทางชีวภาพ ซึ่งจะช่วยให้ภาคเกษตรมีความ resilient ต่อการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศและลดผลกระทบต่อสิ่งแวดล้อม
  • แนวทางปฏิบัติ: การทำเกษตรอินทรีย์ เกษตรผสมผสาน วนเกษตร การปลูกพืชหมุนเวียน การใช้ปุ๋ยพืชสด การจัดการศัตรูพืชแบบผสมผสาน (IPM) และการอนุรักษ์ดินและน้ำ
• 3.2 การพัฒนาและส่งเสริมพันธุ์พืชและสัตว์ที่ทนทานต่อสภาพแวดล้อมที่เปลี่ยนแปลง:
  • เนื้อหา: การวิจัยและพัฒนาพันธุ์พืชและสัตว์ที่มีความสามารถในการทนทานต่ออุณหภูมิที่สูงขึ้น ความแห้งแล้ง น้ำท่วม และโรคระบาดที่อาจเกิดขึ้นจากการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ จะช่วยรักษาผลผลิตและลดความเสี่ยงของเกษตรกร
  • แนวทางปฏิบัติ: การใช้เทคโนโลยีชีวภาพในการปรับปรุงพันธุ์ การคัดเลือกสายพันธุ์พื้นเมืองที่ปรับตัวได้ดี การสร้างธนาคารพันธุกรรมเพื่อรักษาความหลากหลายทางชีวภาพ
• 3.3 การจัดการน้ำอย่างมีประสิทธิภาพ:
  • เนื้อหา: การบริหารจัดการทรัพยากรน้ำอย่างยั่งยืนเป็นสิ่งสำคัญอย่างยิ่งในการรับมือกับปัญหาภัยแล้งและน้ำท่วมที่เกิดจากการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ
  • แนวทางปฏิบัติ: การพัฒนาระบบชลประทานที่มีประสิทธิภาพ การส่งเสริมการใช้น้ำอย่างประหยัด เช่น การให้น้ำแบบหยด การทำเกษตรในฤดูแล้งโดยใช้น้ำน้อย การเก็บกักน้ำฝน และการจัดการน้ำในพื้นที่ลุ่มต่ำเพื่อลดความเสี่ยงจากน้ำท่วม
• 3.4 การจัดการดินเพื่อเพิ่มความอุดมสมบูรณ์และการกักเก็บคาร์บอน:
  • เนื้อหา: ดินที่มีสุขภาพดีมีความสามารถในการกักเก็บคาร์บอนไดออกไซด์จากบรรยากาศ ช่วยลดภาวะโลกร้อน นอกจากนี้ ดินที่อุดมสมบูรณ์ยังช่วยเพิ่มความสามารถในการอุ้มน้ำและธาตุอาหาร ทำให้พืชแข็งแรงและทนทานต่อสภาพแวดล้อมที่เปลี่ยนแปลง
  • แนวทางปฏิบัติ: การเพิ่มอินทรียวัตถุในดิน เช่น การใช้ปุ๋ยหมัก ปุ๋ยคอก การปลูกพืชคลุมดิน การไถพรวนแบบลดการพลิกหน้าดิน และการป้องกันการชะล้างพังทลายของดิน
• 3.5 การลดการปล่อยก๊าซเรือนกระจกจากภาคเกษตร:
  • เนื้อหา: การปรับเปลี่ยนวิธีการทำเกษตรเพื่อลดการปล่อยก๊าซมีเทน ไนตรัสออกไซด์ และคาร์บอนไดออกไซด์ เป็นสิ่งจำเป็นในการบรรเทาปัญหาการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ
  • แนวทางปฏิบัติ: การทำนาแบบเปียกสลับแห้ง (Alternate Wetting and Drying – AWD) เพื่อลดการปล่อยก๊าซมีเทน การใช้ปุ๋ยไนโตรเจนอย่างมีประสิทธิภาพตามความต้องการของพืช การจัดการมูลสัตว์แบบ Anaerobic Digestion เพื่อผลิตก๊าซชีวภาพ การลดการเผาในพื้นที่เกษตร และการส่งเสริมการปลูกไม้ยืนต้นในพื้นที่เกษตร (Agroforestry) เพื่อกักเก็บคาร์บอน
• 3.6 การใช้เทคโนโลยีและนวัตกรรม:
  • เนื้อหา: เทคโนโลยีและนวัตกรรมมีบทบาทสำคัญในการช่วยให้เกษตรกรสามารถปรับตัวและลดผลกระทบจากการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศได้อย่างมีประสิทธิภาพมากขึ้น
  • แนวทางปฏิบัติ: การใช้ระบบสารสนเทศภูมิศาสตร์ (GIS) และระบบกำหนดตำแหน่งบนโลก (GPS) ในการจัดการพื้นที่เกษตร การใช้เซ็นเซอร์และ IoT (Internet of Things) ในการตรวจวัดสภาพอากาศและความชื้นในดิน การใช้แอปพลิเคชันบนมือถือในการเข้าถึงข้อมูลและคำแนะนำทางการเกษตร การใช้พลังงานหมุนเวียนในฟาร์ม เช่น พลังงานแสงอาทิตย์
• 3.7 การสร้างความเข้มแข็งให้กับเกษตรกรและชุมชน:
  • เนื้อหา: การเสริมสร้างความรู้ ทักษะ และความสามารถในการปรับตัวให้กับเกษตรกรและชุมชน เป็นสิ่งสำคัญในการรับมือกับการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ
  • แนวทางปฏิบัติ: การฝึกอบรมและให้ความรู้แก่เกษตรกรเกี่ยวกับการเกษตรที่ยั่งยืน การจัดการความเสี่ยงจากภัยพิบัติ การเข้าถึงข้อมูลและเทคโนโลยี การส่งเสริมการรวมกลุ่มของเกษตรกร และการสร้างเครือข่ายความร่วมมือ
• 3.8 การมีส่วนร่วมของทุกภาคส่วน:
  • เนื้อหา: การแก้ไขปัญหาที่ซับซ้อนของการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศและการเกษตรต้องการความร่วมมือจากทุกภาคส่วน ทั้งภาครัฐ ภาคเอกชน ภาคประชาสังคม นักวิจัย และเกษตรกร
  • แนวทางปฏิบัติ: การสร้างเวทีสำหรับการแลกเปลี่ยนความคิดเห็นและการทำงานร่วมกัน การพัฒนานโยบายและมาตรการสนับสนุนที่สอดคล้องกัน การลงทุนในการวิจัยและพัฒนา และการสร้างความตระหนักและความเข้าใจในวงกว้าง

สรุปบทความ

เกษตรกับการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ เป็นความท้าทายที่สำคัญอย่างยิ่งต่อภาคเกษตรกรรมไทย ผลกระทบที่เกิดขึ้นจากการเปลี่ยนแปลงของอุณหภูมิและน้ำฝน ภัยพิบัติทางธรรมชาติ การระบาดของศัตรูพืช การเปลี่ยนแปลงของระดับน้ำทะเล และผลกระทบต่อปศุสัตว์และการประมง ล้วนส่งผลกระทบต่อห่วงโซ่อาหารและการดำรงชีวิตของเกษตรกร ในขณะเดียวกัน กิจกรรมทางการเกษตรบางประเภทยังมีส่วนในการปล่อยก๊าซเรือนกระจก เช่น มีเทนจากนาข้าวและปศุสัตว์ ไนตรัสออกไซด์จากปุ๋ยไนโตรเจน และคาร์บอนไดออกไซด์จากการเปลี่ยนแปลงการใช้ประโยชน์ที่ดินและการเผา

อย่างไรก็ตาม วิกฤตการณ์นี้ก็เป็นโอกาสในการปรับเปลี่ยนภาคเกษตรกรรมไทยไปสู่ความยั่งยืน แนวทางการปรับตัวและลดผลกระทบที่สำคัญ ได้แก่ การส่งเสริมการเกษตรแบบยั่งยืน การพัฒนาพันธุ์พืชและสัตว์ที่ทนทาน การจัดการน้ำและดินอย่างมีประสิทธิภาพ การลดการปล่อยก๊าซเรือนกระจก การใช้เทคโนโลยีและนวัตกรรม การสร้างความเข้มแข็งให้กับเกษตรกรและชุมชน และการมีส่วนร่วมของทุกภาคส่วน การดำเนินงานตามแนวทางเหล่านี้อย่างจริงจังและต่อเนื่อง จะช่วยให้ภาคเกษตรกรรมไทยสามารถรับมือกับการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ ลดผลกระทบต่อสิ่งแวดล้อม สร้างความมั่นคงทางอาหาร และพัฒนาไปสู่ความยั่งยืนในระยะยาว ซึ่งจะส่งผลดีต่อเศรษฐกิจ สังคม และสิ่งแวดล้อมของประเทศโดยรวม